Έσβησε” στα 95 του ο ομότιμος καθηγητής της Νομικής του Διεθνούς Δικάιου Ηλίας Κρίσπης που υπήρξε και ένας απο τους πρώτους Φροντιστές μετά την γερμανική Κατοχή
Πλήρης ημερών, στα 95 του, έφυγε από τη ζωή και κηδεύτηκε στις 28 Αυγούστου ο διαπρεπής νομικός, ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών, ιδρυτής και αντιπρόεδρος του Ιδρύματος Διεθνών Νομικών Μελετών και επίτιμος νομικός σύμβουλος του Υπουργείου Εξωτερικών Ηλίας Κρίσπης. Γεννημένος στη Χαλκίδα, το 1917, σπούδασε στη Νομική Σχολή Αθηνών, απ’ όπου πήρε το πτυχίο του το 1940.
Με υπέροχη γραφίδα και απαράμιλλη λεπτότητα ο καθηγητής Κώστας Μπέης σκιαγράφησε την προσωπικότητα του εξέχοντος ανδρός γράφοντας τα εξής :
Τιμή στον Δάσκαλο Ηλία Κρίσπη
Κώστας Ε. Μπέης
Με συγκίνηση παίρνω το λόγο για ν' αναπτύξω σήμερα το δημόσιο έπαινο του καθηγητή Ηλία Κρίσπη, ενός όντως μεγάλου αναστήματος της επιστήμης του δικαίου και καταξιωμένου τέκνου της νύμφης του Ευρίπου. 1
Η συγκίνησή μου είναι δικαιολογημένη, καθώς είχα την τιμή να διατελέσω: κατα το ακαδημαϊκό έτος 1952 - 53, μαθητής του τότε υφηγητή Ηλία Κρίσπη, στη συνέχεια, το 1962, έμμισθος βοηθός του, όταν εκείνος ήταν έκτακτος καθηγητής του Ιδιωτικού Διεθνούς Δικαίου, αργότερα, απο το 1982, είχα τη χαρά, ως τακτικός καθηγητής, να είμαι συνάδελφός του, και ήδη, απο τετραετίας, έχουμε και οι δυό την ευλογία να συνεχίζουμε την καλλιέργεια της επιστήμης του δικαίου, ως ομότιμοι καθηγητές της κοινής πνευματικής τροφού μας (alta mater), της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών. Ως χαλκιδείς, σεμνυνόμαστε και οι δυό, οτι δικός μας μαθητής υπήρξε ο παριστάμενος συμπολίτης μας Γιάννης Καράκωστας, ήδη πρόεδρος του τμήματος Νομικής αυτής της διάσημης Σχολής.
Τον Ηλία Κρίσπη πρωτογνώρισα ως δευτεροετής φοιτητής, όταν εκείνος, άμισθος υφηγητής, είχε την αποκλειστική αρμοδιότητα της διδασκαλίας, των εξετάσεων και της διοικητικής διαχείρισης της τότε έδρας του Δημόσιου Διεθνούς Δικαίου. Ο κάτοχος της έδρας, ο καθηγητής Ιωάννης Σπυρόπουλος, έλειπε, συνεχώς απασχολημένος στα Ηνωμένα Έθνη, και αργότερα στη Χάγη, ως δικαστής του εκεί διεθνούς δικαστηρίου. Μόνο μιά φορά είχε εμφανιστεί σ' εμάς, στην αίθουσα διδασκαλίας, ως επισκέπτης. Δέν ήρθε για να διδάξει. Περιορίστηκε να μας απευθύνει απλό χαιρετισμό. Όλες οι πανεπιστημιακές αρμοδιότητες του απόντα καθηγητή διεκπεραιώνονταν απο τον νεαρό τότε υφηγητή Ηλία Κρίσπη. Εκείνος, με την άνεση του εύρους της παιδείας του, την ευπροσηγορία του, και τον σπάνιο, για την εποχή εκείνη, υψηλό δείκτη ταχύτατης και εύστοχης αντίληψης και ανταπόκρισης, απο την πρώτη εμφάνισή του στην αίθουσα διδασκαλίας, είχε κατακτήσει, όχι απλώς την εκτίμηση, αλλά κυριολεκτικώς τον ενθουσιασμό των φοιτητών του. Κοντά του είχαμε γνωρίσει διδακτικές και εξεταστικές μεθόδους, εμφανώς σε μεγάλη απόσταση απο τη στεγνή παράδοση της αυθεντίας της τότε μοναδικής έδρας. Με δυό λόγια, ήταν ενας νέος και δυναμικός δάσκαλος, που σαγήνευε το δύσκολο φοιτητικό ακροατήριό του. Δύσκολο, εξαιτίας των ανάμεικτων συναισθημάτων θαυμασμού, αλλά και καχυποψίας, που είθισται να διακατέχει τους φοιτητές, όταν πρωταντικρίζουν την ορμή νέων και ζωηρών δασκάλων.
Είχαμε ακούσει οτι είχε γεννηθεί στη Χαλκίδα. Αργότερα εγώ έμαθα οτι είχε φοιτήσει στο Α' Δημοτικό Σχολείο και στο Μικτό Γυμνάσιο. Οι φήμες, στα πηγαδάκια των μετέπειτα μαθη-
τών του, εμφάνιζαν το ξεκίνημα των σπουδών του στη Νομική ως μια ορμητική και πολύτροπη Οδύσσεια. Σπούδαζε, ενώ περιοδικώς εργαζόταν. Μολοντούτο παρακολουθούσε ανελλιπώς τις παραδόσεις, κρατώντας πιστές σημειώσεις. Σε τέτοιο βαθμό πιστότητας, ώστε μεγάλοι ιεροφάντες του δικαίου, όπως οι καθηγητές Αλέξανδρος Σβώλος του Συνταγματικού Δικαίου, Γεώργιος Μαριδάκης του Ιδιωτικού Διεθνούς Δικαίου, Αλέξανδρος Λιτζερόπουλος του Αστικού Δικαίου και Γεώργιος Ράμμος της Πολιτικής Δικονομίας, που δίδασκε κατ' ανάθεση και το Εκκλησιαστικό Δίκαιο, όταν πήραν στα χέρια των τις σημειώσεις, που ο φοιτητής Ηλίας Κρίσπης είχε κρατήσει απο τις παραδόσεις των, τις είχαν εγκρίνει και είχαν συναινέσει στο να τυπωθούν και να τεθούν στη διάθεση όλων των φοιτητών.
Οι δικοί μου συμφοιτητές έλεγαν για τον Κρίσπη τόσα πολλά και θαυμαστά, ώστε να μήν είναι κάποιος βέβαιος, πού τελείωναν οι φήμες και πού άρχιζε ο μύθος. Μιλούσαν για τον έρωτα που είχε εμπνεύσει στην νεαρή συμφοιτήτρια και μετέπειτα σύζυγό του Έλλη Νικολετοπούλου, που πολύ αργότερα τίμησε τη Νομική Σχολή ως η πρώτη Ελληνίδα καθηγήτρια του δικαίου. Μιλούσαν ακόμη για το ολόκληρο άριστα, με το οποίο ο Κρίσπης είχε αποφοιτήσει απο τη Νομική. Για τις οικονομικές δυσκολίες, και μάλιστα στον πρώτο χρόνο της εχθρικής Κατοχής, το χρόνο της μεγάλης πείνας. Τότε, παράλληλα με την άσκηση και τα πρώτα βήματα της δικηγορίας, ίδρυσε Νομικό Φροντιστήριο, που αργότερα, όταν δέν υπήρχε πιά, είχε πάρει διαστάσεις θρύλου, αφού απ' αυτό είχαν περάσει φοιτητές που αργότερα αναδείχθηκαν σε διάσημα ονόματα δικηγόρων, δικαστών, διπλωματών, και δημοσιογράφων. Έλεγαν ακόμη οι φήμες, και ήταν βάσιμες, πως ο Ηλίας Κρίσπης είχε ασκηθεί στο μεγάλο δικηγορικό γραφείο που απο κοινού τότε κρατούσαν ο καθηγητής Χρήστος Πράτσικας, διευθυντής του ιστορικού περιοδικού ΘΕΜΙΣ, και ο Γεώργιος Μαύρος, ο μετέπειτα αρχηγός της Ένωσης Κέντρου. Μετά το τέλος του πολέμου (απο το 1947 έως το 1949) έφυγε απο το γραφείο για μεταπτυχιακές σπουδές στο University College του Λονδίνου, όπου, μαζί με τη σύζυγό του, ειδικεύθηκαν στο διεθνές δίκαιο, δημόσιο και ιδιωτικό. Ενα χρόνο μετά την επιστροφή του στην Αθήνα, το 1950, ανακηρύχθηκε αριστούχος διδάκτορας του δικαίου. Επανήλθε στο δικηγορικό γραφείο του Πράτσικα, όπου ανέλαβε την ουσιαστική διεύθυνσή του. Σύντομα ήταν ένας απο τους πιό επιτυχημένους δικηγόρους των Αθηνών, νομικός σύμβουλος της ΔΕΗ, διευθυντής του περιοδικού ΘΕΜΙΣ, και επανειλημμένα μέλος της ελληνικής αντιπροσωπείας στις γενικές Συνελεύσεις του ΟΗΕ.
Οπωσδήποτε όμως, όταν εγώ, ως φοιτητής, πρωτογνώρισα και θαύμασα τον τότε άμισθο υφηγητή Ηλία Κρίσπη, εκείνος ήταν ήδη κοινώς αποδεκτός πρωταγωνιστής, με πρωτοφανή συγγραφική παραγωγή:
- το 1948 είχε κυκλοφορήσει η πρώτη του μονογραφία για τον τόπο του αδικήματος απο απόψεως διεθνούς δικαίου,
- δυό χρόνια αργότερα, είχε κυκλοφορήσει η διδακτορική διατριβή του για τα νομικά πρόσωπα, και ιδίως τις ανώνυμες εταιρείες κατα το Ιδιωτικό Διεθνές Δίκαιο,
- ύστερα απο μόλις έναν χρόνο κυκλοφόρησε η τρίτη μονογραφία του για το νομικό καθεστώς των εμπορικών πλοίων στους λιμένες και στη χωρική θάλασσαν σε καιρό ειρήνης. Μονογραφία, με την οποία ανακηρύχθηκε ομοφώνως σε υφηγητή της Νομικής Σχολής Αθηνών.
Απο τις διηγήσεις λοιπόν των συμφοιτητών μου, αλλά και απο τα προσωπικά μου βιώματα στην αίθουσα διδασκαλίας, είχα εθιστεί να προσβλέπω στο νεαρό τότε υφηγητή Ηλία Κρίσπη, ως τον φωτεινό αστέρα, πρότυπο σύγχρονου πανεπιστημιακού δασκάλου, πάντα με το χαμόγελο στα χείλη, κάποτε αμήχανο, καθώς προσπαθούσε να στεριώσει τα βαριά μυωπικά γυαλιά του που κατρακυλούσαν στη λεπτή μύτη του, και - φυσικά - φόβητρου, καθώς είχε τη φήμη του αυστηρού εξεταστή. Αργότερα είχα πληροφορηθεί οτι η αυστηρότητά του, ως δύσκολου εξεταστή, δέν τον εμπόδιζε, εκ του αφανούς, πρόθυμα και κάθε άλλο παρά σπάνια να εφοδιάζει δωρεάν άξιους απόρους φοιτητές με τα πανάκριβα τότε πανεπιστημιακά συγγράμματα όλων των κλάδων, όπως επίσης να στηρίζει άξιους απόρους αποφοίτους της Σχολής μας να κάνουν το δικό των ξεκίνημα, ασκούμενοι κοντά του, στο μεγάλο δικηγορικό γραφείο του.
Στις δικές μου προφορικές εξετάσεις στο μάθημά του, είχα δείξει με παγερό μορφασμό την ενόχλησή μου, όταν μας είχε δηλώσει οτι θα επέμενε με περισσότερες ερωτήσεις προς τον συνεξεταζόμενο αριστούχο συμφοιτητή μας Αλέκο Μάσχα. Του έκανε όντως δύσκολες ερωτήσεις. Του έβαλε ολόκληρο άριστα - δέκα, που αναμφίβολα του άξιζε και, στη συνέχεια, επανήλθε σ' εμένα, με την ερώτηση άν θα ήθελα να επιμείνει και στη δική μου εξέταση. Έτσι τελικώς πήρα επτά, αντί για τη βάση των άλλων της εξεταζόμενης πεντάδας.
Τον ξανασυνάντησα ύστερα απο δέκα χρόνια. Τότε που ο κοινός δάσκαλός μας Γεώργιος Ράμμος, μετά τις δικές μου μεταπτυχιακές σπουδές στο Μόναχο, με πρότεινε στη Σχολή ως βοηθό του. Και επειδή η διαδικασία του διορισμού θα καθυστερούσε, όπως και καθυστέρησε έναν περίπου χρόνο, ο τότε έκτακτος καθηγητής του Ιδιωτικού Διεθνούς Δικαίου Ηλίας Κρίσπης προσφέρθηκε, για το μεταβατικό τούτο διάστημα, να με πάρει κοντά του ως δικό του έκτακτο επι συμβάσει βοηθό.
Έτσι, κοντά στους δυό τούτους δασκάλους μου, έμαθα για τον Ηλία Κρίσπη όσα είχαν μεσολαβήσει στη δεκαετία 1952 - 1962.
Άκουσα λοιπόν οτι, πέραν της Νομικής Αθηνών, πλήθος ήταν και οι άλλες σχολές, στις οποίες είχε κληθεί και είχε διδάξει ο ακαταπόνητος δάσκαλος, που σήμερα τιμούμε: το Κέντρο Εκπαιδεύσεως Ανωτέρων Αξιωματικών Σώματος Οικονομικών Υπηρεσιών, η Σχολή Εθνικής Αμύνης, η Ναυτική Σχολή Πολέμου, η Σχολή Πολέμου Αεροπορίας, το Κέντρο Ναυτιλιακών Σπουδών, η Σχολή Χωροφυλακής, η Σχολή Αστυνομίας Πόλεων, η Σχολή Ευελπίδων, και πολλές άλλες, με κορυφαία την Ακαδημία Διεθνούς Δικαίου της Χάγης.
Παραλλήλως πρωτοφανώς πλούσια ήταν η συγγραφική παραγωγή του:
Το 1952, χρονιά που ήμουν ακόμη φοιτητής του, είχε δημοσιεύσει την τέταρτη και την πέμπτη μονογραφία του, αφ' ενός, για το εφαρμοστέο δίκαιο στους μουσουλμάνους Έλληνες υπηκόους, ιδίως της Δωδεκανήσου, και αφ' ετέρου, για την ημεδαπή διεθνή δικαιοδοσία.
Επακολούθησε η έκτη μονογραφία του, το 1957, για το νομικό καθεστώς των εμπορικών πλοίων στην ελεύθερη θάλασσα και, αμέσως μετά, το 1959, η έβδομη μονογραφία του για το Διεθνές Δικαστήριο του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών.
Με επτά μονογραφίες λοιπόν, κάτι το πρωτοφανέρωτο στα πανεπιστημιακά χρονικά, κι όχι μόνο τα ελληνικά, πέραν απο τις μικρότερες μελέτες του (άρθρα σε νομικά περιοδικά και σχόλια δικαστικών αποφάσεων), όταν, το 1958, κενώθηκε η έδρα του καθηγητή Ιωάννη Σπυρόπουλου, πάνοπλος προσήλθε ο Ηλίας Κρίσπης να την διεκδικήσει, επικαλούμενος τις επτά μονογραφίες του στον κλάδο, την επι επτά έτη αποκλειστική διαχείριση απο τον ίδιο, ως άμισθο υφηγητή, της διδασκαλίας και του εξεταστικού έργου αυτής της έδρας, ήδη δε (το 1961), έχοντας συγγράψει και κυκλοφορήσει άλλες δυό περαιτέρω μονογραφίες του, για τη Διεθνή Σύμβαση της Γενεύης του 1958 περι αλιείας, καθώς και για την παρακλητική εντολή προς αλλοδαπό δικαστήριο.
Επακολούθησαν δύο χρόνια αναμονής για να συνταχθεί η έκθεση της τριμελούς εισηγητικής επιτροπής. Δύο χρόνια ασύλληπτης για τους εξωτικούς ψυχικής ταλαιπωρίας. Και τούτο, επειδή για την ίδια κενή έδρα υπήρχε και άλλος ισχυρός υποψήφιος, ο έως τότε τακτικός καθηγητής του ίδιου γνωστικού αντικειμένου στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης Κωνσταντίνος Ευσταθιάδης. Δυό χρόνια λοιπόν αγωνίας, προσδοκιών, υποσχέσεων και υπαναχωρήσεων, που κατέληξαν στην οδύνη της μή εκλογής. Ίσως για τους τρίτους ν' ακούγεται κάπως αδιάφορα αυτή η οδυνηρή κατάληξη της μή εκλογής. Όμως δέν συμβαίνει το ίδιο με όσους έχουν βιώσει την περιπέτεια της διεκδίκησης πανεπιστημιακής έδρας, όπως αυτή ίσχυε εκείνην την εποχή. Βίωσα κι εγώ, επι τρία χρόνια κρεμάμενος, ως υποψήφιος, αυτήν την περιπέτεια, η οποία δέν έπαψε να είναι μια τραυματική εμπειρία, παρά την αίσια έκβαση που είχε η δική μου περίπτωση. Έχοντας βιώσει λοιπόν και ο ίδιος την περιπέτεια της πανεπιστημιακής σταδιοδρομίας, πρίν απο τον ήδη ισχύοντα νόμο - πλαίσιο για τα Ανώτατα Εκπαιδευτικά Ιδρύματα, είμαι σε θέση να γνωρίζω το βάραθρο, στο οποίο τότε κατρακυλούσε όποιος είχε την ατυχία να συναπαντήσει την καταστροφή της μή εκλογής.
Όμως ο Ηλίας Κρίσπης ήταν μαθημένος ν' αγωνίζεται δια πυρός και σιδήρου, δίχως να λυγίζει. Οπωσδήποτε, και σ' αυτήν την αποφασιστική καμπή της σταδιοδρομίας του, είχε την ευλογία και τη στήριξη, κατα πρώτον, της πρώτης συζύγου του, που πρόωρα πέρασε στην άλλη διάσταση της ζωής, της Έλλης Νικολετοπούλου, υφηγήτριας τότε του Ιδιωτικού Διεθνούς Δικαίου στη Νομική Σχολή Αθηνών και, κατα δεύτερο λόγο, του Γεώργιου Ράμμου που, κατα μεταγενέστερη διήγηση εκείνου προς εμένα, το ίδιο βράδυ της μοιραίας εκλογής για την έδρα του Δημόσιου Διεθνούς Δικαίου, είχε πεί στους κορυφαίους συναδέλφους του Αλέξανδρο Λιτζερόπουλο και Αλέξανδρο Τσιριντάνη, πως η Σχολη όφειλε ήδη να προωθήσει τον Ηλία Κρίσπη στην κενή τότε έδρα του Γεώργιου Μαριδάκη, δηλαδή στην έδρα του Ιδιωτικού Διεθνούς Δικαίου. Αυτό σήμαινε την εξώθηση στη θυσία της Έλλης. Εκείνη όμως με τη γενναιότητα και την ευαισθησία του νού και της καριδιάς της, συμπαραστάθηκε στον άνδρα της. Κι εκείνος, εμψυχωμένος, μέσα σ' ένα έτος, σε ασύλληπτη πυρετώδη έξαρση, έγραψε και κυκλοφόρησε τη δέκατη μονογραφία του, αναφορικά με τον τύπο της δικαιοπραξίας κατα το Ιδιωτικό Διεθνές Δίκαιο. Και ευθύς μετά εξελέγη πανηγυρικώς σ' αυτήν την έδρα, αρχικώς, κατα τα θέσμια της εποχής εκείνης, ως έκτακτος καθηγητής (το 1961) και, μετά τριετία, ως τακτικός, έχοντας στο μεταξύ εμπλουτίσει τη βιβλιογραφία μας με άλλες τρείς περισπούδαστες μονογραφίες, για τις νέες τάσεις του ιδιωτικού διεθνούς δικαίου (1962), για την χρηματική οφειλή κατα το Ιδιωτικό Διεθνές Δίκαιο (1964), και για την εικονικότητα στο Ιδιωτικό Διεθνές Δίκαικο (1964).
Με δεκατρείς μονογραφίες, ρεκόρ που κανένας άλλος πανεπιστημιακός δάσκαλος δέν έχει πλησιάσει, θ' ανέμενε κάποιος οτι ο Ηλίας Κρίσπης δικαιούταν ήδη ν' αναπαυθεί στις συγγραφικές κατακτήσεις του και, αμέριμνος, να χαλαρώσει και να ηρεμήσει. Ακούραστος όμως ο δάσκαλος, που σήμερα τιμούμε, συνέγραψε στη συνέχεια και κυκλοφόρησε τους δύο τόμους του Εγχειριδίου του, δηλαδή το Ειδικό Μέρος (1967) και το Γενικό Μέρος (1970) του Ιδιωτικού Διεθνούς Δικαίου.
Απο όσα εξιστόρησα γίνεται φανερό οτι η πορεία του Ηλία Κρίσπη προς την έδρα του καταξιωμένου καθηγητή κάθε άλλο παρά άνετη κι ανθόσπαρτη ήταν. Πολύς μόχθος, πολλές πικρίες, και επιπροσθέτως πρόδηλη ανάγκη τύχης αγαθής, δίχως, μέσα σ' αυτήν τη σύγχρονη Οδύσσεια, να είναι βέβαιη η ποθητή αίσια έκβαση.
Παραλλήλως, επι πενήντα χρόνια ο Ηλίας Κρίσπης προσέφερε τις πολύτιμες υπηρεσίες του ως νομικός σύμβουλος του υπουργείου Εξωτερικών. Μ' αυτήν την ιδιότητα είχε έντονη παρουσία σε διεθνή δημόσια βήματα (fora), τα σημαντικότερα απο τα οποία ο δίκαιος έπαινος δέν δικαιούται να μήν κατονομάσει:
Υπήρξε λοιπόν επανειλημμένως μέλος της ελληνικής αντιπροσωπείας στη Γενική Συνέλευση των Ηνωμένων Εθνών (στην έκτη επιτροπή - τη νομική, αλλά και στην πρώτη επιτροπή - την πολιτική), ακόμη και στο Συμβούλιο Ασφαλείας.
Μετείχε ακόμη στην ελληνική αντιπροσωπεία των διασκέψεων για το Κυπριακό στη Γενεύη και στη Βέρνη, το 1974, και για τις δυό φάσεις της τουρκικής επίθεσης του Αττίλα.
Το 1976 εκπροσώπησε την Ελλάδα, ως δικηγόρος της, στο Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης, σε αντιδικία που υπήρχε και πάλι με την Τουρκία.
Στη Χάγη και πάλι εκπροσώπησε τη χώρα μας στη διεθνή διάσκεψη για το ιδιωτικό διεθνές δίκαιο. Αργότερα, στη Ρώμη, για την ενοποίηση του ενοχικού δικαίου, κι ακόμη στην Επιτροπή Διεθνούς Εμπορικού Δικαίου των Ηνωμένων Εθνών, που κατέληξε στο πρότυπο της UNCITRAL.
Ακούγοντας ο ανύποπτος ακροατής για τη συμμετοχή του Ηλία Κρίσπη στις διεθνείς τούτες διασκέψεις, ίσως δέν είναι σε θέση να εκτιμήσει, πόση επιμέλεια, πόση ευστροφία στους χειρισμούς και πόσα σκαμπανεβάσματα προσδοκιών και απογοητεύσεων, επι πολλούς μήνες, συνθέτουν κάθε μιά απο αυτές τις συμμετοχές. Για το λόγο τούτο θα ήταν άδικο να μήν αναφερθούν τουλάχιστον οι πιό σημαντικές απο αυτές τις αποστολές του καθηγητή Ηλία Κρίσπη στα διεθνή βήματα, όπως ήταν περαιτέρω:
- στην Γενεύη, το 1958, η διάσκεψη για το δίκαιο της θάλασσας, όπου ο ίδιος είχε εκλεγεί αντιπρόεδρος, έως το 1982,
- στη Στοκχόλμη, όπου ιδρύθηκε ο Παγκόσμιος Οργανισμός Πνευματικής Ιδιοκτησίας,
- στο Βουκουρέστι, αναφορικά με τη σύμβαση για τη διεθνή εμπορική αντιπροσώπευση,
- στη Χάγη, για τη σύμβαση διεθνούς υιοθεσίας,
- στην Ουάσιγκτον, για τη σύμβαση διεθνούς διαθήκης,
- στη Νέα Υόρκη, για τη σύμβαση παραγραφής αστικών αξιώσεων,
- στη Βιέννη, για τη σύμβαση πώλησης ενσώματων κινητών πραγμάτων,
- στην Οτάβα του Καναδά, για τη σύμβαση απαγόρευσης χρήσης ναρκών κατά προσώπων,
- στο Σαν Ρέμο, ως εκπρόσωπος του Ελληνικού Ερυθρού Σταυρού στις ετήσιες συνόδους του Ινστιτούτου Διεθνούς Ανθρωπιστικού Δικαίου,
Ύστατες, αλλά όχι έσχατες, οι συμμετοχές του:
- σε τρείς συνόδους της ειδικής διάσκεψης της Χάγης που συνέταξε το σχέδιο της σύμβασης για το δίκαιο των ανηλίκων,
- στην επιτροπή εμπειρογνωμόνων που συνέταξε εισήγηση για την προστασία των θυμάτων πολέμου, και
- στην ειδική επιτροπή, επι δύο χρόνια, για τη σύνταξη του καταστατικού του Διεθνούς Ποινικού Δικαστηρίου της Χάγης.
Έχοντας αυτήν την πλούσια ενεργό δράση στη διεθνή σκηνή, ο Ηλίας Κρίσπης εξακολουθεί να είναι επίτιμος νομικός σύμβουλος του υπουργείου Εξωτερικών, ενώ εξ άλλου επι σειρά ετών κατείχε και την τότε επίζηλη θέση του νομικού συμβούλου του Πανεπιστημίου Αθηνών, θέση στην οποία είχαν διαλάμψει μεγάλα ονόματα της επιστήμης του δικαίου, όπως ο Γεώργιος Μπαλής και ο Γεώργιος Ράμμος.
Το 1974 με καρτερία και αξιοπρέπεια υπέμεινε το πλήγμα της χηρείας. Η δραστηριότητά του δέν ανακόπηκε, ούτε όταν, το 1985, πέρασε στις τάξεις των ομοτίμων καθηγητών της Νομικής Σχολής Αθηνών. Και ευλόγως, αφού σταθερά τον συνόδευε και τον συνοδεύει η ευγνωμοσύνη των μαθητών του και η καθολική εκτίμηση του νομικού και πολιτικού κόσμου της Χώρας. Ευτύχησε να αναδείξει άξιους διαδόχους του, άν και πάλι ο θάνατος συρρίκνωσε πρόωρα το ωραίο φυτώριο των άξιων συνεργατών του.
Ήδη ο Ηλίας Κρίσπης είναι καταξιωμένος και κοινά αναγνωρισμένος ως ένας απο τους σημαντικότερους δασκάλους της επιστήμης του Δικαίου που ανέδειξε το Πανεπιστήμιο Αθηνών.
Αυτή η πάνδημη παραδοχή του ως μεγάλου δασκάλου, φοβούμαι οτι τελικώς τον παρέσυρε σε πειρασμό. Και επειδή η ιερότητα της σημερινής απόδοσης του οφειλόμενου φόρου τιμής στον καταξιωμένο καθηγητή επιβάλλει πρωτίστως το σεβασμό της αλήθειας, θα τολμήσω να διατυπώσω το δισταγμό άν του ταίριαζε να μπεί στη δοκιμασία της υποψηφιότητας για την Ακαδημία Αθηνών. Δέν είχε ανάγκη εναν πρόσθετο επιστημονικό τίτλο, όσο γενικώς τιμημένος και άν θεωρείται ο τίτλος του Ακαδημαϊκού.
Δέν νομίζω οτι υστέρησε σε τίποτε ο Ηλίας Κρίσπης με το να μήν εκλεγεί τελικώς Ακαδημαϊκός. Το συγγραφικό και το διδακτικό έργο του, καθώς και η έως σήμερα αδιάκοπη διακονία του στο δικηγορικό λειτούργημα, ήδη με την πολύτιμη συμπαράσταση και της νέας συζύγου του, της ερίτιμης κυρίας Νατάσσας Σαμαρά, διαπρεπούς Δικηγόρου και διδάκτορα του δικαίου, τον έχουν τοποθετήσει στην κορφή του Ολύμπου της επιστήμης του δικαίου.
Μέσα στους κόλπους της δικής του προσωπικής Οδύσσειας, ο δάσκαλος, που σήμερα με αγάπη τιμούμε, είναι βέβαιο πως άντλησε το πρώτο και κυριότερο δίδαγμα που καθένας μας καλείται ν' αντλεί μέσ' απο την περιπέτεια της δικής του προσωπικής πορείας στη ζωή: να είναι και να παραμένει άνθρωπος, με ζεστή καρδιά και για τους άλλους.
Δέν θα ξεχάσω ποτέ δυό δύσκολες στιγμές της πανεπιστημιακής μου σταδιοδρομίας, όπου ένας μόνο δάσκαλος στάθηκε δίπλα μου με ανυπόκριτο ενδιαφέρον και φρόνιμη συμβουλή: ο Ηλίας Κρίσπης.
Η πρώτη φορά ήταν το 1962, όταν, ως επι συμβάσει βοηθός του, του είχα ανοίξει την καρδιά μου και του είχα εκμυστηρευθεί την ταραχή μου, που με παρακινούσε να εγκαταλείψω την προσπάθεια της συγγραφής διδακτορικής διατριβής, και να στραφώ στον δικαστικό κλάδο, έτσι ώστε να είμαι σε θέση να θρέψω τη σύζυγο και το πρώτο τότε παιδί μας. Ο Ηλίας Κρισπης με είχε αποτρέψει. Μου είχε συστήσει υπομονή, επιμονή και σταθερότητα, με τη βεβαιότητα της δικαίωσης. Έως σήμερα του είμαι ευγνώμων για κείνη τη ζεστή συμπαράσταση και τη φρόνιμη συμβουλή.
Η δεύτερη φορά ήταν, δέκα χρόνια αργότερα, ενα δύσκολο για μένα βράδυ, όταν οι περιστάσεις με είχαν αποκλείσει απο τη θέση του επικουρικού καθηγητή, που τότε είχε προκηρυχθεί. Στη μοναξιά και στην πικρία μου, ένας μόνο με θυμήθηκε και μου τηλεφώνησε εκείνο το βράδυ: ο Ηλίας Κρίσπης, που με πατρικό ενδιαφέρον μου είχε τονίσει την ανάγκη να σφίξω τα δόντια και να συνεχίσω το έργο μου, ώσπου να έρθει η ώρα και της δικής μου δικαίωσης. Και πραγματικά, όταν τελείωσε εκείνη η αλησμόνητη τηλεφωνική επικοινωνία μας, έβαλα ν' ακούσω την Πέμπτη Συμφωνία του Μπετόβεν, τη Συμφωνία του Πεπρωμένου, και με την ορμή, στην οποία παρακινούν οι στροφές της τιτάνιας τούτης συμφωνίας, άρχισα να γράφω την Εισαγωγή στη Δικονομική Σκέψη, που ευτύχησε αργότερα να κυκλοφορήσει σε πέντε εκδόσεις.
Είναι λοιπόν εύλογη η συγκίνηση που με διακατέχει, καθώς σήμερα εκφωνώ εδώ, στο Δημαρχείο της ιδιαίτερης πατρίδας μας, της Χαλκίδας, τον δημόσιο έπαινο ενός όντως μεγάλου τέκνου εκείνης και δικού μου δασκάλου και συναδέλφου, του Ηλία Κρίσπη.
Και ακριβώς, με τη συγκίνηση που νιώθω να με διακατέχει, θα ήθελα να κλείσω την ομιλία μου με τους στίχους που, πρίν απο δυό χρόνια, έγραψα για το πρότυπο του καταξιωμένου δασκάλου, όπως τιμημένος, σεβαστός και πολύ αγαπητός είναι για όλους μας ο δάσκαλος Ηλίας Κρίσπης:
Κότινος της αγριελιάς
τώρα την κεφαλή του Δάσκαλου
να στέψει επιβάλλεται,
καθώς τριγύρω του
πνευματικά παιδιά του
κι εγγόνια νιόβγαλτα,
στοχαστικά κι ευέλπιδα
στο δρόμο του
να περπατήσουν προσδοκούν,
πάνω στα βήματα
που εκείνος ολοκλήρωσε
σε μονοπάτι δύσβατο,
απρόσιτο για τους πολλούς,
αυτούς, που συγκεντρώνονται
στης αγοράς το βουητό,
με δόλο και με λόγο αναιδή
τους αντιπάλους των
να γονατίσουν.
Μα 'κείνος, με περίσκεψη
και με το δέος μήν παρασυρθεί,
επιφυλακτικά ακούει τα παινέματα.
Γιατι το ξέρει,
πως ακόμη πιό πολλά
είναι εκείνα π' αγνοεί,
π' ανήσυχος ο νούς του
και ταραγμένη η καρδιά,
σε ενορατική υπερδιέγερση
να υποθέσει, να οικειωθεί
και να πιστέψει,
έξω και πέρ' απο το φράχτη
του ταραγμένου κόσμου μας,
με έξαψη αναζητεί.
'Ισως κι αυτός στα νιάτα του,
σαν όλους μας,
απο το όραμα του θρίαμβου
κι απο τον πόθο της απήχησης
νά ΄χε παρασυρθεί,
με την ψευδαίσθηση,
το κάστρο της απόλυτης αλήθειας
να κυριέψει και να διαφεντέψει.
Τώρα, σ' ώριμη ηλικία πιά,
η φρόνηση πειθαναγκάζει
στην ήρεμη παραδοχή,
πόσο
αυτό το όνειρο είναι χιμαιρικό,
άπιστο, άπιαστο και φευγαλέο.
Αναθυμάται ο Δάσκαλος
της νιότης του τα χρόνια τ' άγουρα,
με την ορμή, ακράτητη,
να ξανοιχτεί σ' άγνωστα πέλαγα,
καινούριους κόσμους να ανακαλύψει,
καρπούς πρωτόγνωρους να δρέψει
και των πολλών τον σεβασμό
και την εκτίμηση να κατακτήσει.
Τύχη αγαθή την άκρατη
ορμή του για την περιπέτεια
σταδιακά ανέκοψε,
κι ήρεμα την κατηύθυνε
σ' άγνωστα μονοπάτια κόσμου
απρόσιτου στα μάτια και στην ακοή,
στην όσφρηση και στην αφή.
Κόσμου που περιμένει
απο τον ίδιο να διαπλαστεί
μέσα στο νού του
και στης δικής του φαντασίας
την ορμή.
Εκεί ασκήθηκε.
Κι εκεί
την επιστήμη του δικαίου γνώρισε.
Την ερωτεύθηκε.
Της δόθηκε.
Και τη γονιμοποίησε.
Στα χρόνια που εμεσολάβησαν,
μέσα στη δίνη της εγκόσμιας
εναντιοτροπής, εκεί
που το καλό και το κακό
αιώνια αντιπαλέβουν,
γνώρισε και ο Δάσκαλος
της Κίρκης και της Καλυψώς
τους πειρασμούς.
Άκουσε και μαγεύτηκε
με την αιθέρια μελωδία
των φονικών Σειρήνων.
Κι εμπρός στα λάγνα των
και λυγερά κορμιά,
δέν αποκλείεται,
καημός απόκρυφος,
στα βάθη του υποσυνείδητου,
στο κολασμένο κάλεσμά των
πρόθυμα να ενέδωσε.
Μα δέν προχώρησε.
Είχε το νού του πάντα στην Ιθάκη.
Και καπνόν αναθρώσκοντα να δεί
μ' ασίγαστη λαχτάρα προσδοκούσε.
Κι έπειτα; Ποιός τάχα ξέρει,
και με σιγουριά να πεί μπορεί,
άν στην αιώνια αφάνεια
σιωπηλά θα ξεχαστούμε,
ή μήπως και αντίθετα,
κατα την πίστη
που μας παραδόθηκε,
σ' άλλη διάσταση
έχουμε προγραμματιστεί
να πορευθούμε;
Κανείς με σιγουριά να πεί
δέν το μπορεί.
Όμως, σε τούτη τη στιγμή,
βέβαιο είναι
πως φρέσκος κότινος αγριελιάς,
τώρα, την κεφαλή του Δάσκαλου
να στέψει επιβάλλεται.
Υπήρξε της δικής μας Ιστορίας
άξιο τέκνο.
Και της δικής μας επιστήμης
πιστός και φλογερός της εραστής.
Κι έτσι οι μαθητές του
στη μνήμη των θα τον κρατήσουν:
Υπόδειγμα του αυτοσεβασμού
και διεισδυτικό ερευνητή
μεσ' στου δικαίου
τη συναρπαστική και ανεξάντλητη
ωραία διαλεκτική.
1 Πανηγυρικός λόγος στο δημαρχείο της Χαλκίδας προς τιμή του χαλκιδέα ομότιμου καθηγητή της Νομικής Σχολής Αθηνών Ηλία Κρίσπη. Είχαν προηγηθεί σύντομοι χαιρετισμοί του δημάρχου Δ. Αναγνωστάκη, του επίσης χαλκιδέα προέδρου του Νομικού Τμήματος του Πανεπιστημίου Αθηνών Ι. Καράκωστα και του προέδρου του Δικηγορικού Συλλόγου Χαλκίδας Λ. Γκάνη. Τελευταίος πήρε το λόγο ο τιμώμενος καθηγητής, με αναμνήσεις απο τα παιδικά και εφηβικά βιώματά του στη γενέτειρα πόλη, που με γλαφυρότητα διηγήθηκε. Η σεμνή τελετή, στην κατάμεστη αίθουσα του δημαρχείου, όπου είχε προσέλθει πλήθος δικαστών, πανεπιστημιακών δασκάλων, δικηγόρων και φίλων του τιμώμενου καθηγητή, ακόμη, κι όχι μόνο απο τη Χαλκίδα, έκλεισε με την απονομή προς εκείνον ειδικού μεταλλίου.